Gıda bilimi dinamik bir yapıya sahiptir. Amacı hem ekonomik hem de kaliteli ve güvenilir ürünleri insan beslenmesine sunmaktır. Bu amaçla dünyanın her yerinde bilim insanları tarafından gıda muhafaza yöntemleri çalışılmış ve halen de çalışılmaktadır. Basit bir tanımlama ile gıda muhafazanın amacı, gıdalardaki mikroorganizmaları imha ederek, gıda kaynaklı hastalıkları engellemek ve gıdalarda bozulmaya neden olan mikroorganizmaları öldürerek gıdaların raf ömrünü uzatmaktır. Bu amaçla birçok gıda muhafaza yöntemi geliştirilmiştir ve halen yeni yöntemler geliştirilmeye devam edilmektedir. Bu çalışmalar sonucunda gıda muhafazasına yönelik olarak geliştirilen uygulamalardan birisi de gıda ışınlamadır. Gıda ışınlama teknolojisi, gıdalarda kalitenin korunması, hijyen sağlanması ve muhafaza süresinin uzatılması için geliştirilen bir teknolojidir. Bu teknoloji pastörizasyon, konserve ve dondurma yöntemleri gibi fiziksel bir uygulamadır.
Gıda ışınlama, yaklaşık 100 yıldır üzerinde çalışılmış, araştırmaları tamamlanmış ve şu anda dünyada yaygın bir şekilde ticari olarak uygulanan ve yönetmelikleri bulunan bir gıda muhafaza işlemidir. Gıda ışınlama, gıdaların mikrobiyolojik kalitesini ve güvenliğini geliştirmek için 20. yüzyılın en çok çalışılan teknolojilerinden birisi olmuştur. Işınlanmış gıdalar üzerinde yapılan çalışmalar, yönetmeliklerde belirtilen kriterler dikkate alınarak yapılan ışınlama sonucunda gıdalarda herhangi bir olumsuzluk oluşturmadığını göstermiştir.
Işınlama, gıdalarda bozulma etmeni mikroorganizmaların sayısını indirgeyerek gıdaların raf ömrünü uzatan ve gıda kaynaklı hastalık yapıcı mikroorganizmaları imha ederek gıda güvenliğini sağlayan etkili ve güvenli gıda koruma uygulamasıdır. Ayrıca, hammadde olmazsa gıda olmaz. Günümüz dünyası iklim değişmeleri, su sıkıntıları ve çevresel kirlenmeler gibi olumsuzluklar nedeniyle hammadde sorunu ile karşı karşıyadır. Bu nedenle hasat sonrası yapılan ışınlama ile ürünlerdeki böceklenmenin önlenmesi, filizlenmenin engellenmesi ve olgunlaşmanın geciktirilmesi sağlanarak var olan hammaddede hasat sonrası kayıplar azaltılmaktadır. Birçok taze meyve ve sebzede zararlı böcek varlığı veya fazla zirai ilaç kalıntısı nedeniyle uluslararası ticarette zorluklar yaşanmaktadır. Birçok gelişmiş ülke ışınlama uygulamasını etkili bir şekilde taze meyve ve sebzede karantina yöntemi olarak kullanarak bu ürünlerin uluslararası ticaretini kolaylaştırmaktadır. Ayrıca birçok ülke tahıl, bakliyat veya diğer kurutulmuş gıdalarda böceklenmenin engellenmesi için kullanılan kimyasal maddeleri insan sağlığına ve ozon tabakasına olumsuz etkileri nedeniyle kısıtlamış veya yasaklamıştır. Işınlama, bu ürünler için de etkili bir işlem olarak uluslararası ticarette kullanılmaktadır. Dünyada sadece böceklerin ürünlere verdiği zarar yıllık 70 milyar dolardan fazladır.
Dünyadaki gıda ışınlama uygulamalarında, Amerika Birleşik Devletleri’nde 14 farklı gıda grubunda farklı teknolojik amaçlara yönelik olarak ışınlama kullanılmaktadır. Taze meyve ve sebze, baharat, çeşniler ve aromatik bitkiler, kanatlı etleri, uzay uçuşları için hazırlanmış paketli et ve et içeren ürünler, soğutulmuş veya dondurulmuş çiğ et ürünleri, kabuklu yumurta, aysberg ve ıspanak, tohumlar, domuz karkası, soğutulmamış veya dondurulmamış çiğ et ürünleri ve kabuklu deniz ürünleri ışınlamaya izin verilen gıda gruplarını oluşturmaktadır. Kanada’da 6 farklı gıda grubuna ışınlama uygulanmaktadır. Bu grupları patates, soğan, buğday, un, tam buğday unu, baharat, kurutulmuş aromatik bitkiler ve çeşniler, dondurulmuş ve dondurulmamış dana kıyması oluşturmaktadır. Avrupa Birliği genel olarak baharat ve aromatik bitkilerde ışınlama prosesini yaygın bir şekilde kullanmakta ve onay verdiği ışınlama tesislerinde işlem görmüş gıdaları kabul etmektedir.
Ülkemizde ise, 11/6/2010 tarihli ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ile 2/7/2018 tarihli ve 702 sayılı Nükleer Düzenleme Kurumunun Teşkilat ve Görevleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’ye dayanılarak tekrar düzenlenen ve 3 Ekim 2019 tarih ve 30907 Sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Gıda Işınlama Yönetmeliği’nde, ışınlama uygulanacak gıda maddeleri 7 grupta toplanmıştır. Bu gruplar: Soğanlar, kökler ve yumrular, taze veya dondurulmuş meyve ve sebzeler, hububat, öğütülmüş hububat ürünleri, sert kabuklu meyveler, yağlı tohumlar, baklagiller ve kurutulmuş meyveler, çiğ balık, kabuklu deniz hayvanları ve bunların ürünleri (taze veya dondurulmuş), dondurulmuş kurbağa bacağı, kümes hayvanları eti, kırmızı et ile bunların ürünleri (çiğ veya dondurulmuş), kurutulmuş sebzeler, baharat, kuru aromatik bitkiler, otlar, çeşniler, bitkisel çaylar ve kurutulmuş hayvansal gıdalardan oluşmaktadır. İhraç ürünlerimiz arasında ışınlamış baharat, aromatik bitkiler ve kanatlı eti yer almaktadır.
Ülkemizde biri kamuya ait Ankara’da Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu, Nükleer Enerji Araştırma Enstitüsü Başkanlığı yerleşkesinde ve diğeri özel sektöre ait iki adet ışınlama tesisi bulunmaktadır. Özel sektör tarafından işletilen tesis, Avrupa Birliği tarafından onaylanmıştır ve Avrupa Birliği’ne ihraç edilen ışınlanmış gıdalar bu tesiste ışınlanmaktadır.
Bu çerçevede, Kurumumuz bünyesinde gıda ışınlama teknolojisinin gıda endüstrisinde uygulamaya konulmasını sağlamak için gerekli araştırmalar yapılmakta, uluslararası yöntemler kullanılarak ışınlanmış gıdaların tespiti ile gıda üreticisi ve ihracatçısının, üniversitelerin, araştırma enstitülerinin, yasal düzenlemeden sorumlu kamu kuruluşlarının ve halkın gıda ışınlama konusunda bilgilendirilmesine önem verilmektedir. Eğitim amacıyla düzenlenen Gıda Işınlama Kursu, DNA Komet Kursu ve stajlarla konuyla ilgili araştırmacı, öğrenci, özel ve kamu sektörü temsilcilerine bilgi aktarımı yapılmaktadır.
